هنر آجر کاری در تاریخ ایران

هنر آجرکاری دوره سلجوقی

در دوره ارزشمند معماری سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای کلیه بناهایی چون کاروانسراها، آب‌انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره‌ها، میل مقبره‌ها، میل‌های بلند مساجد و مواردی دیگر سبب اسکلت‌سازی اصولی آن‌ها شده و ضمناً برای نماسازی نیز از آجر به شکل آمود (پوشش جدا از اسکلت) یا پیوند و ترکیب با استخوان بندی بنا عظمتی از حسن سلیقه و خلاقیت در هنر آجرکاری به وجود آمده‌است.

به‌طوری‌که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینی‌های بسیار شگرف در هنر آجرکاری می‌باشیم.

تا جایی که در دو برج خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق نماسازی‌های بسیار زیبا و خط‌های آجری کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاق پوش در انواع گوناگون که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است شاهد هستیم.

ر این دوره ارزشمند معماری شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل چین‌های آجری، گره آجری، خط‌های کوفی آجری برگردونهٔ میل‌های بلند مساجدی چون میل مسجد دامغان با ۲۶متر ارتفاع، میل منار چند وجهی مسجد نائین با حدود ۳۰متر ارتفاع و میل منار ساربان با۴۸متر ارتفاع و بالاخره میل بی‌همتای مسجد علی که قبلاً میل مسجد سنجریه بوده‌است با ارتفاعی حدود ۵۲ متر بوده که بعدها بر اثر زلزله قسمتی از سر آن فروریخته و امروزه حدود ۴۲متر ارتفاع دارد.

هنر آجرکاری دوره ایلخانی

در این دوره پوشش‌های طاقی آجری وارد تحول گسترده از تکنیک و اجرا شده تا جایی که شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشم گیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود ۴۰/۲۵ سانتیمتر و ارتفاع ۵۰متر از سطح زمین در اجرای بسیار استثنایی صندوقه‌ای می‌باشیم.

ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبد کلیساهای اروپا به خصوص گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده‌است، اثر مستقیم گذارده‌است. همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحله‌ای بسیار جالب از گوشه سازی‌های گنبد خانه‌ها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده، آن هم با نقش انواع گلچین‌های خفته و راسته و جناقی آجری یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش این گونه اجراهای شگرف می‌گردد.

از میان آثار فراوان آجری این دوره می‌توان به پتکانه سازی‌های گلچین دار مسجد ورامین، مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنسچه‌های آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد.

در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازهٔ کلوک و دو قدی یعنی حدود ۵*۵ و ۵*۱۰سانتیمتر با حک نام جلال الله و نقوش گره می‌باشیم، که در بین رج‌های آجر سبب شکل‌دهی و تزئین استثنایی در آجرکاری‌هایی چون ازاره‌های راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان و همچنین نوعی گلچین‌های خاص آجری با کلوک و دو قدی‌های مهری در غلام گردشی‌های طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه می‌باشیم.

یکی از شاهکارهای هنر آجرکاری دوره ایلخانی بنای بی‌همتای منار جنبان می‌باشد که چون یکی از دو منار بسیار ظریف و باریک را به حرکت درآوریم منار دیگر به جنبش درمی آید. کل بنا مرحله به مرحله از ناحیه پشت بام بیشتر تا سطح زمین دچار تحرک خواهد شد.

هنر آجرکاری دوره تیموری

عصر تیموری عصر جنبش و خیزش انواع هنرها به خصوص معماری می‌باشد.

در این زمان پوشش‌های گنبد آجری به تحول کامل می‌رسد. مسیر گنبدسازی‌های دو پوسته پیوسته به گنبدسازی‌های دو پوش گسسته و اجراهای خاص در مقابل واکنش نیروهای فشاری-کششی-پیچشی و به خصوص رانشی و به‌طور کلی ضدزلزله توسط خشخاشی سازی‌ها در بین دو پوشش گنبدها می‌باشیم.

در این زمان انواع طاق پوش‌های آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر مسیر متحول خود را تا سرحد مطلوب پیش می‌برد و انواع گلچین‌های آجری در آن‌ها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری توسط معماران نامی ایران قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی و بسیاری دیگر از بنایان هنرمند زیباترین و شاخص‌ترین انواع نقوش گره آجری، خط‌های کوفی آجری، خط‌های بنایی و معقلی آجری و زیباترین انواع گلچین‌های بسیار متنوع آجری در عناصر و جزئیات آثار هم سطح با هنر کاشی کاری که تلفیقی از آجر و کاشی در انواع خط معلقی می‌باشد.

در خراسان می‌توان به کارهای آجری بسیار زیبای مسجد قائن و برج مقبره اخنجان در حومه طوس مشهد یا شاهکارهایی از هنر آجرکاری و بسیاری دیگر اشاره کرد.

هنر آجرکاری دوره صفویه

در این دوره از آجر در بسیاری از بناها بخصوص کاروانسراهای بسیار پیشرفته زمان در شکل درون‌شهری و برون‌شهری در یک و دو طبقه با طرح‌های بسیار جامع و با اسکلت سازی‌های بسیار اصولی و در مواردی نماسازی‌های دی انگیز از نقوش انواع گلچین‌های خفته و راسته-کلوکبندان-حصیری-جناقی-سم آهویی-گل برگردان-گل انر گل و بسیاری دیگر جهان را عمیقاً متوجه خود ساخته‌است.

پوشش‌های طاقی و بسیار زیبا و دلفریب آجری در حالت طاق گنبدی، طاق عرقچین، طاق گنبد، طاق کته، پوش طاقهای پا تو پا طاقهای چهار بخشی، طاقهای چهار گرده پوش، طاقهای چهار ترکی، طاقهای شمسه‌ای، هندسی طاق، تویزه طاق، کجاوه طاق تاوه و بسیاری دیگر با به‌کارگیری انواع نقوش آجری و گلچین‌های زیبا عظمتی از هنر آجرکاری این دوره متجلی شده‌است.

به وجود آمدن انواع قوس‌های باربر تزئینی و تزئینی آجری و استفاده از آن‌ها در بناهای متعدد ایران به وجود آمدن انواع برج‌های کبوترخانه آجری بسیار با فلسفه با نماسازی‌های مشبک آجری و نقوش جذاب آجری در آن‌ها انواع رسمی بندی‌ها و کاربندی‌ها و طاسه سازی‌های آجری در اشکال مختلف در بناها با عناصری چون:

سوسن، نیم سوسن، هفتی، سینه باز، پاباریک، لچکی، ترنجی، سمبوسه و به‌کارگیری نقوش زیبای گلچین آجری در بین عناصر یاد شده، بخصوص در بازارها آثار شگرف از تاریخ معماری ایران عزیز تقدیم هنر دوستان جهان گردیده‌است. از میان آثار بسیار متعدد آجری این دوره می‌توان به پل‌های بسیار عظیم و گسترده با فلسفه آجری چون سی و سه پل و پل الله وردی خان با تمامی مسائل فشار و هیدرولیک آب رود گسترده زاینده رود در پشت پایه‌های هر دهانه از پل.

ساختمان حمام‌های بسیار اصولی با بخش‌های زنانه و مردانه و گرمخانه با به‌کارگیری کاربندی‌های بسیار پرکار و دل‌انگیز و استقرار آن‌ها بر روی ستون‌های ظریف و کاملاً باربر سنگی. زیرسازی ستون‌ها از پی گسترده از مصالح آجر جوش پرتاب و ملات آهک لزدار، همچنین آبروهای حمام، زیر آبروها، آب‌بندی دیگ مسی مستقر بر روی آتشخانه در ناحیه خزینه آب جوش و بسیاری مسائل جانبی گرمابه در حمام‌ها یی چون حمام گنجعلی خان کرمان و گوهر بی‌مانندی چون حمام خسرو آقای اصفهان کلاً آجری بسیار ارزشمند از پدیده‌های هنری که توسط نابخردان بر خاک شد.

در دوره صفویه ساختن آب‌انبارهای آجری با نقوش زیبا جهت اقلیم‌های گوناگون بخصوص بادگیردار برای مناطق گرم و خشک کویری همراه با هنر آفرینی‌های بسیار مورد توجه بوده‌است.

هنر آجرکاری دورهٔ افشاریه و زندیه

در دورهٔ افشاریه ایران درگیر کشمکش‌های نظامی لازم زمان خود بود. از این رو آبادانی رونق چندانی نداشت. اما در این زمان شاهد به وجود آمدن میل‌های بسیار فراوان راهنما با نوعی آجر کاری و به‌کارگیری گلچین‌های آجری در آن‌ها در کنار جاده‌ها در تمامی کشور می‌باشیم.

در دورهٔ زند یه آبادانی رونق گرفت. خصوصاً خطه حکمرانی خان زند وکیل‌الرعایا بناهای خرد و کلاً ن و قا بل توجهی در اشکال گوناگون بنا گردید.

از آثار آجری جالب این دوره می‌توان به شبستان مسجد وکیل با پوشش‌های طاقی که از کاربندی بر قوس‌های پا تو پا که بر روی ستون‌های سنگی با حجاری پیچ و سر ستون سازی‌ها با نقش حجاری جقه‌ای افشان حاصل شده‌است اشاره داشت.

پوشش‌های طاقی تواماً از کار بندی و طاق گنبد بر ستون‌های پیچ سنگی ابهتی جالب به شبستان این مسجد داده ‌است. در این دوره بازار وکیل با پوشش‌های بسیار جا لب آجری از نقوش گلچین‌های متنوع و نوعی کاربندی‌های جالب با نورگیرها و هوا کش‌های متقارن ساخته شده‌است. یکی از آثار آجری بسیار جا لب در مجموعه وکیل وجود ارگ کریمخانی با کاربرد آجر و نقوش آجری در قسمت‌های داخلی و بخصوص در ناحیه خارجی همراه با کنگره سازی‌های جا لب بر گرد آ گرد چهار بعد بنا که جنبه حفاظتی بنا را داشته‌است.

همچنین چهار برج عظیم مخروطی با نقوش بسیار جالب و متنوع آجری در طرح‌های نیم خوشه انگوری رفت و برگشت بوده.

این پدیده آجری در چهار برج ارگ زیبایی خاص آفریده‌است و به این ابهت و شکوهی خاص داده‌است. موزه پارس از آثار دورهٔ زند یه نوعی آجرکاری با بند کشی بر جسته بسیار یکنواخت و زیبا که بند کشی تخت از راستای قطعات آجر به اندازه ۳ میلی‌متر جلوتر آمده‌است.

این اجرا شگرفی چشمگیری به آجر کاری و بند کشی که حالت استثنا یی در تمام آثار آجری ایران دارد در محل عمارت کلاً ه فرنگی، مقبره اولیه خان زند، موزهٔ پارس داده‌است. وجود آب‌انبار با استفاده از پوشش مورب دور دارتیز همراه با گلچین جناقی بسیار زیبای آجری در مجموعه ارگ کریمخانی نظر هر بیننده را جلب می‌کند.

به‌طور کلی در این دوره نقوش زیبای آجری به شکل‌های خاص و متنوع زیبایی بناهای ایران بخصوص خطهٔ فارس شده‌اند.

هنر آجر کاری دورهٔ قاجاریه

در دورهٔ قاجار هنر تیشه داری رونق فراوان داشت و بنا یان آجر کار سلیقه‌های بدیع از خود بروز داده و در نمود نماهای ساختمان‌های مسکونی بیرونی و اند رونی گلچین‌های زیبای آجری بخصوص در سر درب‌سازی منازل مسکونی هنر آفرینی‌های از آجرکاری به وجود آورده‌اند.

در این دوره ساختن بازارها با انواع طاق پوش‌ها ی رسمی بندی آجری، کاربندی آجری و کاربندی‌های طاسه دار آجری همراه با استفاده از انواع نقوش گلچین آجری در متن عناصر آن‌ها نهایت بهره گرفته شده‌است و زیبا یی‌های خاص در آن‌ها به وجود آمده از میان آن‌ها می‌توان به با زارهای متعد د این دوره چون با زار و چهار سوق بزرگ کرمان با کار بند ی‌های زیبای آجری، بازار اراک با کاربند ی‌های طاسه دار بسیار شگرف و چشمگیر و بسیاری دیگر اشاره داشت.

تیمچه‌های بسیار پر ارزش از کارهای آجری در مایه کاربندی نو و مقرنس بسیار متنوع و گسترده با چشمه‌های باز چون تیمچه حاجب الدوله در بازار تهران و تیمچه حاج حسین بخشی در کاشان با مقرنس قطا رهای بسیار زیبا و چشمگیر و ارزشمند در مقیاسی گسترده و دها نه‌ای بزرگ و عظیم به وجود آمده‌است.

در دورهٔ قاجاریه پوشش طاق آب‌انبارها با نقوش متنوع و خلاق و به تکامل رسیده آجری در مسیر راه زینه «راه پله» همچنین از نقوش بسیار جالب آجری در سر درب‌سازی گسترده و بلند همراه با سر پایه سازی، طاقنماسازی و پشت بغل سازی، اسپرسازی در آب‌انبارها زیبا یی خاص به نماهای محلا ت و شهری داده‌است.

از میان این چنین آثار می‌توان به آب‌انبار شش بادگیر یزد با اجرای بسیار جالب تهویه سطح آب‌انبار و نقوش خاص آجری بر گنبد آب‌انبار و طاق پوش راه پله‌ها آب‌انبار بسیار خوش نقش آجری حاج علی آقای کرمان و بالاخره آب‌انبار زیبای سید اسماعیل تهران با قدمتی از دورهٔ سلجوقی و بازسازی از دوره صفو یه و تعمیرات کلی و بازسازی گسترده در زمان قا جاریه با نقوش خفته و راسته گل برگردان در طاق پوش و بدنه راه پله‌های آب‌انبار و بسیاری دیگر یاد کرد.

در دورهٔ قاجاریه به‌کارگیری کار بند ی‌های آجری جا لب با داشتن عناصری چون سینه باز، هفتی جمع و پا باریک متقارن همراه با ترنجی ها تا رسیدن به سمبوسه‌ها و شمسه خورشیدی نورگیر در دها نه‌های قوسی پا تو پا که بر روی ستون‌های سنگی ظریف مستقر شده‌اند.

همچنین طاق‌نماسازی، طاقچه‌سازی در اسپرها با به‌کارگیری نقوش گلچین آجری و گلچین‌های معقلی در رختکن حمام‌ها با داشتن حوض آب‌نما منگول و تزئینات دیگر کارهای شگرف آجری روح نواز به وجود آمده‌است که از میان آن‌ها می‌توان به حمام وکیل کرمان، چایخانه، وکیل کنونی، و پاره‌ای دیگر اشاره داشت.

در دورهٔ قاجاریه از نقوش آجری جالب در نماسازی کاروا نسراهای بیرون شهری که اسکلت‌سازی آن‌ها در مقیاسی قابل توجه در کنار شاهراه‌ها از تلفیق خشت و آجر ساخته شده‌اند بهره کا فی گرفته شده‌است.